yanmaq

f.

1. Odlanmaq, alovlanmaq, od tutmaq, tutaşmaq. Odun yaxşı yanır. – Düşmən tərəfindən od vurulan kənd yanırdı. Ə. Vəl.. // Odun, istinin təsiri ilə məhv olmaq, külə dönmək. Kağız tonqala düşüb yandı. Buxarıdakı odunların hamısı yandı. Taya yandı.

2. Həddən artıq od üstə qalmaqdan, yaxud çox qızmaqdan yanmış kimi olmaq, xarab olmaq, qupquru qurumaq, yanıq dadı vermək. Xörək yandı. Ət yandı. Çörəklər təndirdə yandı.

3. İşıq vermək, işıqlanmağa başlamaq. Lampalar yandı. Şam yandı. Evdə elektrik yanır. – Qaş qaraldı; Tiflisin bütün lampaları yandı. «Aşıq Qərib». <Molla Xəlilin> kənd klubu nəzərini cəlb etdi. Qabağında qüvvətli bir qaz fanarı yanırdı. S. H.. Nəhayət, tamamilə qaranlıq düşdü, şəhərdə tək-tük qaz fanarları yanmağa başladı. S. Rəh..

4. İşıldamaq, par-par parıldamaq, bərq vurmaq. Qılınclar günəş şüaları altında yanırdı. Barmağında üzüyün qaşı yanır. Otların üzərindəki şeh almaz kimi yanırdı.

5. Bərk qızdırması, hərarəti olmaq. Gecə səhərə qədər bədənim yanıb. Əlimi alnına qoydum, gördüm yanır. – Kişini üç gündü qızdırma tutub, elədi, elədi, təndir kimi yanır. M. N. lətif. // Qan axıb gəlməsindən hərarətlənib qızarmaq. Qulaqlarım yanır. Üzü yanır. Yanaqları yanır. – Rus qızı minnətdarlığını bildirən bir hərəkətlə od kimi yanan əli ilə Ulduzun əlini sıxdı. Ə. M.. Kürə qabağında işləyəndə Məşədi Hüseynin sifəti qıpqırmızı yanar, üzünün nuru daha da artardı. M. C..

6. Görünmək, nümayan olmaq, qızararaq parlamaq. Göydə ulduzlar yandı. Üfüqdə qırmızı şəfəq yandı. // Nura qərq olmaq, işıqlanmaq.

7. Günəş şüalarının təsirindən rəngi qaralmaq. Bədəninin dərisi gündən yanıb. // Günəşin təsirindən rəngi bozarmaq, rəngi qaçmaq.

8. Yağışsızlıqdan, quraqlıqdan məhv olmaq, qurumaq. . . Keçən il nəhayətdə quraqlıq olmaq səbəbi ilə və Qəzvinin ətrafında suyun qıtlığı cəhətilə əksəri-məhsulat yanıb əmələ gəlməmişdi. M. F. A.. <Birinci kəndli:> Doğrusu, əkin-əkənəcəyimiz yanırdı, camaatdan üç-dörd vəkil seçib göndərdik mirabın yanına. Ə. H.. Yağış yağmadığından bütün mahalın əkinləri yanmışdı. S. H..

9. Bərk susuzluq hiss etmək, bərk su içmək istəmək, susuzluqdan əziyyət çəkmək. Gəzdim hər yanını Milin, Muğanın; Yandıqca arxların suyundan içdim. S. V.. İndi yay günü Mil düzündə yolçunun susuzluqdan yanmaq qorxusu yoxdur. İ. Ə..

10. məc. Birisinə qarşı qəzəbi, kini, acığı olmaq; acıq çəkmək (adətən tərkiblərdə). Hind padşahı o qədər yanırdı Əhmədin əlindən ki, o saat Əhmədi saldı sandığın içinə, üstəlik bir tilsim də oxuyub döndərdi tüstüyə. (Nağıl). Üzümə dost kimi bəzən gülürsən; Dalda paxıllıqdan yanıb ölürsən. S. V.. Xüsusilə Mayaya göstərdiyi üz, dediyi sözlər yadına düşəndə Qaraş əzabdan qovrulub yanırdı. M. İ..

11. məc. Güclü bir hissi, ehtirası ifadə etmək. Üz-gözü intiqam hissi ilə yanırdı. Gözləri şadlıqdan yanır.

12. dan. Hədərə çıxmaq, boşa getmək, heçə çıxmaq; uduzmaq. Üçlüyü yandı. Kartı yandı. // Zərər və ziyan çəkmək, dərs almaq. Mən bu işdə yandım. // məc. Başqasının əziyyətini çəkmək, halına qalmaq, qeydinə qalmaq, başqası üçün heyifsilənmək, acımaq, təəssüf etmək (bəzən «halını», «əhvalını» sözləri ilə də işlənir). Onun halına yanıram. – Qaraca qız ölümdən qurtarmasına çox şad olub, cəvərənin tələf olmasına o qədər də yanmadı. S. S. A.. Yandı əhvalına kənardan baxan; Doğdu ürəklərdə min şəfqətli hiss. M. R..

13. məc. Çox ələm və kədər çəkmək, hicran çəkmək.

14. Bəzi sözlərə qoşularaq frazeoloji ifadələr düzəldilir; məs.: əlindən yanmaq, oduna yanmaq, canı yanmaq. yana-yana zərf 1) yanan vəziyyətdə, yanar halda ikən, yanaraq; 2) qovrula-qovrula, əzab və iztirab çəkə-çəkə, acıq çəkə-çəkə. <Rza bəy:> . . İndi gedib <Şamdan bəyin> puçunu elə yerdən buracağam ki, axıradək yanayana qalsın. N. Nərimanov; 3) ürək acısı çəkəçəkə, həsrətlə, dərdli-dərdli, yanıqlı-yanıqlı. Qarlı dağlar gəldi, düşdü araya; Qalmışam qürbətdə a yana-yana. A. Ə.. Qoca nə yalvardı, nə də yaxardı; Yalnız yana-yana ardınca baxdı. R. R.. Körpə isə yana-yana ağlayır, ananın ciyərini dağlayırdı. Ə. Vəl..